Hanes Dyffryn Nantlle

Cromlechi Clynnog Fawr yn 1769

Cyfieithiad yw hwn o deitl Richard Farrington i un o’i deithiau yn Eryri mewn llawysgrif yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru (N.L.W. MS 1118C) a chrynhoir ei sylwadau fel a ganlyn.

Cromlech Bachwen

Mae iddi faen mawr hirgul yn ffurfio math o fwrdd sydd yn gogwyddo tuag at y machlud a phedwar maen yn ei chynnal.

Mae hi’n nodedig iawn am fod ynddi dros 100 o dyllau bychain yn cydredeg.

Yn ôl Richard Farrington, roedd y tyllau hyn rhwng modfedd a chwarter modfedd o ddyfnder. Ond roedd tri ohonynt yn fwy na’r gweddill ac yn ffurfio rhyw fath o driongl.

Roedd y rhain yn dair modfedd a hanner ar draws a thua modfedd a hanner o ddyfnder.

Llun: Darlun o Gromlech Bachwen gan Richard Farrington.

Gallai ddychmygu rhyw ddefod gan y derwyddon, efallai pan lenwid y tri thwll mawr â dŵr swyn a’r rhai lleiaf yn cynnwys hadau ŷd neu ryw fwyd arbennig i’r adar cysegredig oedd ganddynt. Byddai sut y byddai’r adar yn ymddwyn, efallai, yn rhagfynegi’r dyfodol, meddai ef.

Llun: Cromlech Bachwen yn y flwyddyn 2006 (gan Eric Jones).

Olion eraill gerllaw

Gerllaw iddi, meddai, mae olion carnedd fawr a dwy o rai eraill llai ac o fewn deg cam ar hugain iddi yr oedd carreg fawr isel â phen crwm iddi (sydd yn gyffredin gerllaw cromlechi).

Cromlechi Pen-yr-allt

Ar yr ochr uchaf i gae ym Mhen-yr-allt, bu tair cromlech efo’i gilydd ar un adeg (rhai o’r math lleiaf). Roedd dwy ohonynt wedi eu difrodi erbyn 1769 a chlywodd Richard Farrington fod rhywun wedi dweud iddo fod yn llygad dyst i symud y maen mawr oedd ar un ohonynt. Erbyn 1769, meddai Richard Farrington, yr oedd y maen hwnnw wedi ei osod yn un o waliau ysgubor Pen-yr-allt.

Cromlechi Cae’r Goetan a Chae’r Beudy Coch

Mewn cae cyfagos o’r enw Cae’r Goetan, meddai Richard Farrington, yr oedd enghraifft dda o Gromlech ar ffurf pyramid. Roedd hi’n dal yn gyfan ond bod un o’r pedair colofn oedd yn ei chynnal wedi symud. Roedd y tair arall yn dal ar eu traed ac yn dal yn eu lle fel y dangosir yn y llun ac roedd y garreg fawr isel sydd fel arfer yn gysylltiedig â chromlechi i’w chael yma hefyd.

Llun: Darlun Richard Farrington o Gromlech Cae’r Goetan

Yn y cae nesaf o’r enw Cae’r Beudy Coch roedd piler dri chufydd o’r ddaear yn meinhau tuag i fyny.

O fewn pum cufydd iddo roedd carreg fawr wastad arall wedi ei gosod gyferbyn ag ef yn y ddaear - tri chufydd a hanner o uchder a thri chufydd a hanner o hyd.

O fewn tri chufydd ar hugain, roedd y garreg a geir fel arfer gerllaw pob cromlech.

Llun: Darlun Richard Farrington o Gromlech Cae’r Beudy Coch a’r tair carreg fawr y cyfeiria atynt

Yn y cae hwn ceid cromlech pedwar cufydd o hyd a thri chufydd o led a phedair carreg yn ei chynnal.

Ym mhle yn union yr oedd y ddwy gromlech?

Awgrymwyd yn y Cylchgrawn Archaeologia Cambrensis (1974) ac yn Adroddiad Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd Rhif 288 (Arolwg o Ucheldir Gwynedd, 1997: Bwlch Mawr - Gyrn Goch G1488), mai yng nghaeau Hafod-y-Wern a Brysgyni yr oeddynt, sef Cyfeirnod Grid: SH41904900A a SH42404900A.

O astudio Map y Degwm 1840 nid oes enwau o’r fath ar unrhyw gaeau yn y ddwy ffarm uchod. Ond maent i’w cael heb fod nepell oddi yno. Mae Cae’r Goetan a Chae’r Beudy Coch yn parhau i fod yn enwau ar gaeau ym Mhennarth hyd heddiw ac maent yn cyd-fynd â disgrifiad Richard Farrington - ‘mewn cae cyfagos’ (‘in an adjoining field’) - heb fod o angenrheidrwydd am y terfyn.

Mae Cromlech Cae’r Beudy Coch wedi diflannu. Ond erys Cromlech Cae’r Goetan ond bod y garreg fawr (y ‘maen clawr’ yn ôl Geiriadur Prifysgol Cymru) wedi llithro erbyn hyn.

Llun: Cromlech Cae’r Goetan, Pennarth yn y flwyddyn 2000

Pan ymwelodd aelodau o ddosbarth Archaeolegol Penmorfa â Phennarth ym mis Mehefin 2000 gyda’u hathro Dr John Llywelyn Williams, tynnodd sylw at y ffaith ei bod yn ymddangos fod Richard Farrington wedi camgymryd rhwng y ddwy gromlech. Er mai ‘Cromlech Cae’r Goetan’ sydd wedi goroesi cyfeiria Richard Farrington ati fel ‘Cromlech Beudy Coch’. Ond yr un siâp pyramid oedd honno nad yw bellach mewn bod.

Yr hyn sydd yn ddiddorol yw fod chwe chromlech yng Nghlynnog ers talwm, fod yno bedair yn 1769 (a chof gwlad am ddwy arall) ond dwy erbyn y flwyddyn 2000, sef un Bachwen mewn cyflwr da iawn ac un Cae’r Goetan, Pennarth, mewn cyflwr gweddol.