Eben Fardd ~ 1802 - 1863
Un o brif feirdd Cymru yn ei oes. Emynydd cynhyrchiol. Beirniad o fri.
Ysgolfeistr yng Nghlynnog rhwng 1827-1862.
Cadwodd ddyddiadur
trwy gydol yr amser y bu yng Nghlynnog (1827-1863).
Cyhoeddwyd detholion ohonynt gan Wasg
Prifysgol Cymru, 1968. (Gol. E.G. Millward). Maen't
yn gofnod pwysig iawn o’i hanes ef ei hun, hanes
y cyfnod, y pentref a’r ardal.
THOMAS, EBENEZER (“Eben
Fardd”), ysgolfeistr a bardd; g. Awst 1802 yn Nhan-lan,
yn ymyl pentref
Llangybi yn Eifionydd, mab Thomas Williams, gweydd,
a Catherine Prys, aelodau selog gyda’r Methodistiaid
Calfinaidd yng nghapel Ysgoldy, Pencaenewydd, lle
yr ymunodd y mab â’r seiat yn 1811. Cafodd addysg
mewn ysgolion yn Llanarmon, Llangybi, ac Abererch,
a dysgodd grefft ei dad.
Bu am ychydig mewn ysgol
yn Nhudweiliog yn Llŷn,
ac wedi marw ei frawd, Evan, yn 1822, ymgymerodd
“Eben” â’r ysgol a gadwai hwnnw
yn Llangybi. Yn yr un flwyddyn ymadawodd â’r seiat.
Yr oedd wedi dechrau ymhel â barddoniaeth, cyn bod
yn 15 oed, ac wedi dod i adnabod “Robert ap Gwilym
Ddu” a “Dewi Wyn”. Yn 1824 enillodd yn eisteddfod
Powys yn y Trallwng am ei awdl “Dinistr Jerusalem
gan y Rhufeiniaid”. Symudodd i gadw ysgol yn Llanarmon
yn 1825. Yn 1827 aeth i Glynnog ar gais Hugh Williams,
ficer y plwyf, i gadw ysgol, o dan nawdd y Gymdeithas
Genedlaethol mwy na thebyg, yn y rhan o’r eglwys
a elwir Capel Beuno.
Priododd yn 1830 â Mary
Williams, Caerpwsan, Clynnog, a bu iddynt bedwar
o blant, tair merch a mab. Byddai ei wraig yn pobi
bara a chadw siop, ac yntau’n rhwymo llyfrau, er
ychwanegu at ei gyflog fel ysgolfeistr, ac yn ddiweddarach
ef a gadwai’r post. Yn 1839 ymaelododd eilwaith â’r
Methodistiaid.
Enillodd ei ail wobr eisteddfodol
bwysig, am awdl ar “Cystudd, Amynedd, ac Adferiad
Job,” yn Lerpwl yn 1840, ac yn y flwyddyn wedyn cyhoeddodd
ei ddwy awdl, a rhai darnau byrrach, yn y gyfrol
o dan y teitl Caniadau (Caernarfon, James Rees).
Yn 1842 torrodd ei gyswllt â’r Gymdeithas Genedlaethol,
a symudodd ei ysgol i’w dŷ. Tua’r un adeg codwyd
ef yn flaenor, ac aeth â’i ysgol i’r capel yn 1845.
Yn 1849 cafodd gynnig bod yn feistr Ysgol Genedlaethol
newydd yng Nghlynnog ar yr amod ei fod yn cymuno
yn yr Eglwys, ond gwrthododd.
Cymerwyd diddordeb
yn ysgol “Eben” gan y Methodistiaid Califinaidd,
ac yn 1850 rhoes cyfarfod misol Arfon £15 y flwyddyn
iddo, a chodwyd y swm i £30 yn ddiweddarach. Yr oedd
i ddysgu plant aelodau Methodistaidd yn rhad, a hefyd
i ddysgu ymgeiswyr am y weinidogaeth, ac felly parhaodd
y drefn drwy weddill oes “Eben”. Yn 1850 hefyd anfonodd
ei
bryddest ar “Yr Atgyfodiad” i eisteddfod Rhuddlan,
a cholli. Yn 1858 enillodd yn Llangollen am awdl ar “Brwydr Maes Bosworth”. Cynigiodd hefyd yng Nghaernarfon
yn 1862 ar “Y Flwyddyn,” ond curwyd ef gan “Hwfa
Môn.”
Bu farw 17 Chwefror 1863,
a chladdwyd ef wrth fur eglwys Clynnog. Yr oedd ei
wraig a’i fab a dwy
o’i ferched wedi marw o’i flaen.
Ystyrid “Eben Fardd”
yn ei oes yn un o feirdd mwyaf Cymru, a gellir dweud
fod ynddo fwy o anianawd y
gwir fardd nag odid neb o feirdd eisteddfodol y 19eg
ganrif. Beirniadodd hefyd lawer iawn; yr achlysur mwyaf nodedig oedd yn Aberffraw
yn 1849, pan fynnai ef wobrwyo awdl “Emrys” i’r “Greadigaeth,” ond y ddau feirniad
arall yn ei drechu, a gwobrwyo “Nicander”.
Heblaw ei gerddi eisteddfodol
adnabyddus, canodd lawer iawn o gerddi achlysurol,
a rhai emynau. Y mwyaf adnabyddus o’i
emynau yw hwnnw sy’n dechrau “Os ydwyf wael fy llun a’m lliw.” Cydolygodd
Y Salmydd Cymreig gyda Roger Edwards ar gyfer argraffiad
1856 o’r gwaith hwnnw.
Ysgrifennodd yn helaeth i gylchgronau’r cyfnod. Fel bardd, fe welir yn ei
waith uchafbwynt yr hen ganu clasurol disgrifiadol
yn “Dinistr Jerusalem,” a hefyd
olion y mudiad rhamantaidd newydd yn y canu telynegol (digon diafael) yn
ei awdl “Y Flwyddyn,” ac yn y canu arddunol “Miltonaidd”
yn ei bryddest “Yr Atgyfodiad.”
Yr oedd yn wir yn ganolbwynt megis i lawer o weithgarwch
llenyddol hanner cyntaf y 19eg ganrif.
Casglodd gryn lawer o
hanes a thraddodiadau plwyf Clynnog, a chyhoeddwyd
hwy
dan y teitl Cyff Beuno yn 1873 (fel y tybir) dan olygiaeth Howell Roberts
a William Jones.
Eben Fardd (“Cyfres y
Fil”); Gen., xiv, 91; xix, 240; xx, 58, 100; xxi, 135;
Cymru (O.M.E),
iv, 29; xxiv, 51; lviii, 9,52,93, 133, 149; Y Traethodydd,
xxxix, 283; xl, 178; l, 177; Wales (O.M.E), i, ii, iii, passim; Enw. F.
1097; Adgof
uwch Anghof, passim; Y Gwyddoniadur (ail arg.) ix, 660; Y Llenor, v, 137,
245; [a gw. bellach N.L.W. Jnl., Gaeaf 1952, 344-6]. Ffynhonnell: Y
Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940
Dyfyniad o Dinistr Jerusalem
(Awdl Gadeiriol Eisteddfod Powys 1924)
..Ys anwar filwyr sy yn rhyfela
Enillant, taniant Gastell Antonia.
Y gampus Deml a gwympa - cyn pen hir,
Ac O! malurir gem o liw eira.
Wele drwy wyll belydr allan, - fflamol,
A si annaturiol ail swn taran.
Mirain deml Moreia’n dân. - Try’n ulw.
Trwst hon, clyw acw’r trawstiau’n clecian.
Tewynion treiddiawl tân a ânt
trwyddi;
Chwyda o’i mynwes ei choed a’i meini.
Uthr uchel oedd, eithr chwâl hi, - try’n
llwch,
A drych o dristwch yw edrych drosti....
Llithrig yw’r palmant llathrwyn,
Môr gwaed ar y marmor gwyn.
Eben Fardd (21 oed) |
