Hanes y Bedyddwyr Albanaidd yn Llanllyfni a Mynwent Bara Chaws
 Erbyn heddiw ychydig iawn o bobol sydd yn sylweddoli fod y darn o dir sydd wedi ei guddio tu ôl i wal uchel, gyferbyn a Chapel Salem yn Llanllyfni, wedi chwarae rhan bwysig iawn mewn hanes crefydd yng Ngogledd Cymru.
Dyma leoliad Mynwent Bara Chaws. ‘Roedd y fynwent ynghyd a Chapel Ty’lon yn ganolfan bwysig iawn yn hanes datblygiad y Bedyddwyr Albanaidd yng Ngogledd Cymru.
Adeiladwyd Capel Ty’lon yn 1790. Yn ôl cofiant y diweddar John Roberts, Pontllyfni gan y Parch D. Davies ( Dewi Eden) a chyhoeddwyd yn 1909 mae o'n datgan “Yr oedd i'r Bedyddwyr Albanaidd achos yn Llanllyfni: eu capel a'u mynwent oedd mewn man hynod gyfleus o'r enw Ty’Lon”
Dyma ddisgrifiad y diweddar Owen Davies Arthog o’r Capel.
“Lle bach cyffyrddus iawn, a'i lawr o bridd wedi ei orchuddio efo charped o wellt, gyda phlatiau eirch yn addurno'r waliau.”
(Yn anffodus nid oes modd gwybod union lleoliad Capel Ty’Lon, os oes gan unrhyw un wybodaeth buaswn yn falch iawn o wybod. O.P.)
Credir fod achos y Bedyddwyr wedi dechrau yn Llanllyfni 1787, ac yn ôl y son roedd Capel Ty’Lon yn wreiddiol yn gapel y Bedyddwyr, ond fe ddatblygodd i fod yn fan addoli pwysicach wedi troi i fod yn Gapel i Fedyddwyr Albanaidd yn dilyn rhwyg enfawr yn 1798.
Daethpwyd i adnabod y fynwent fel Fynwent Bara Chaws, ac fe elwid yr addolwyr yn Fedyddwyr “Bara Chaws” hynny oherwydd yr arferiad o deithio o bell gan ddod a bwyd gyda nhw i Capel i addoli.
Heddiw yn y fynwent safai hen garreg fedd llechan ac arno’r geiriau:
Here lyeth the body of Catherine Jones, she departed this world July 1700 aged 83. Also Madeline Rog Died March 1729 aged 61.
Hefyd mae enw un Roger Cowal, ond nid yw’n hawdd darllen y geiriau i gofnodi manylion ei ddyddiadau. Mae hynny’n awgrymu’n bendant bod defnydd i’r safle fel man claddu ymhell cyn 1790.
Cyn diwedd y flwyddyn 1800 'roedd achos y Bedyddwyr wedi ei rannu yma yn Llanllyfni a hefyd trwy'r rhan fwyaf o Ogledd Cymru, a hynny oherwydd yr egwyddorion diwinyddol a arddelwyd gan y Parch John Richard Jones, Ramoth ym mhlwyf Llanfrothen.
'Roedd y Parch John R. Jones yn ddyn dysgedig iawn, yn hyddysg mewn amrywiol ieithoedd, yn bregethwr ac yn ddiwinydd rhagorol, ac yn bleidiwr di-ildio i ryw osodiadau nad oedd ei oes a'i enwad yn aeddfed i'w dderbyn. Cofleidiodd olyniadau diwinydd Albanaidd o'r enw Andrew McClean.
Dygodd John Jones elfennau anghydfod i mewn i'r Eglwysi, ac ymraniad a rhwygiadau a ddilynodd. Gadawodd John Jones y Bedyddwyr am byth i sefydlu'r “Bedyddwyr Albanaidd yng Ngwynedd ” yn 1798. Er mae tystiolaeth i'r Bedyddwyr Albanaidd eisoes fodoli mewn rhai mannau yn y Gogledd ychydig cyn hynny, - erbyn 1807 roedd 350 o aelodau mewn llefydd fel Harlech, Ffestiniog, a chyn belled a Rhosllannerchrugog a Glyn Ceiriog, gyda John Jones yng ngofal y cyfan.
Yn Llanllyfni gorfodwyd y lleiafrif, nad oeddynt yn cytuno gyda'r athroniaeth newydd, ac a lynent wrth ddaliadau'r hen Fedyddwyr i ymadael, gan gwrdd mewn tai ei gilydd am flynyddoedd cyn adeiladu Capel newydd yn agos i'r pentref ar dir yn felin gerrig. Hynny yn 1826, - er fe helaethwyd y Capel yn 1858.
Datblygodd Capel bach Tŷ’n lon Llanllyfni yn galon i'r Bedyddwyr Albanaidd ac yn ei anterth deuai'r saint i addoli yno o Harlech, Penrhyndeudraeth, Blaenau Ffestiniog, Trefor, a Chaernarfon. Yn cyrraedd yn y bore arhosant trwy'r dydd, a chaewyd rhan o'r Capel i ffwrdd, er mwyn darparu lle iddynt fwyta. Arferai cyfeillion a chymdogion cyfagos berwi dwr iddynt gael te, gan hefyd ddarparu cyflenwad o lestri addas.
Fe'i gelwid gan eu gelynion yn Sandemaniaid oherwydd y tebygolrwydd yn nifer o'u hymarferion i grefydd Robert Sandeman - nifer sylweddol o flaenoriaid, Cymundeb pob Sabath, y wledd Cariad, y gusan sanctaidd, a golchi traed a.y.b. Ond mi roedd John Jones yn gwadu ac yn gwrthwynebu'r honiadau yn ffyrnig, gan ddadlau bod Robert Sandeman yn cefnogi bedyddio plant, a hynny yn gwbl groes i'r Ysgrythur.
Bu'r achos yn Nhy'n lon Llanllyfni dan ofal Edmwnd Francis un o Gaernarfon yn wreiddiol, a wasanaethodd yno yn ogystal â Llanllyfni am gyfnod o 30 mlynedd. Bu farw ar 5ed o Ragfyr 1831 yn 63 oed, ac yn ol y wybodaeth ar ei garreg fedd bu ei wasanaeth i Lanllyfni am ei gyfnod yn gwbl ddi-dal.
Disgrifiwyd Harlech ac ardaloedd eraill o Feirionydd fel Jerwsalem y Bedyddwyr Albanaidd yng Ngogledd Cymru yn y cyfnod hwnnw, ac wedi marw Edmwnd Francis daeth Humphrey Humphreys brodor o Harlech, i weinyddu am gyfnod byr iawn cyn symud i Gaernarfon.
Yn dilyn ymadawiad Humphrey Humphreys i Gaernarfon daeth pregethwr ifanc o'r enw John Roberts o Ffestiniog, oedd hefyd yn saer maen, i ofalu am yr Eglwys yn Llanllyfni.
Bu bu farw Humphrey Humphreys yn 1862 yn ddim ond 27 oed, a chafodd ei gladdu ym mynwent Bara Chaws, Llanllyfni.
Yn fuan ar ôl iddo symud i Lanllyfni fe briododd John Roberts gyda Ellen Williams, merch David a Mary Williams Fferm yr Ynys Pontllyfni. A dyna mae'n debyg cadarnhau'r cysylltiad rhwng mynwent Bara caws a theulu'r Ynys, gan fod y teulu'n aelodau selog yn Nhy'n lon. Ar ôl priodi aeth John Roberts a'i briod i gartrefu yng Nghefnfaes lyn, Llanllyfni.
Gwan iawn oedd yr achos yn Nhy'n lon erbyn 1836, ac nid oedd y rhagolygon yn dda. Gan fod yr Eglwys gan y Bedyddwyr Neilltuol yn y felin gerrig yn blodeuo a chryfhau dan weinidogaeth yr enwog Robert Jones Llanllyfni.
Mewn gwirionedd dim ond 16 aelod oedd i achos y Bedyddwyr Albanaidd yn Nhŷ Lon, Llanllyfni erbyn 1836, a'r rheswm am hynny yn ôl John Jones ei hun oedd “Bod eu ffydd yn llawer rhy syml, anghyffyrddus, a hunan wadol i ennill llawer o ddilynwyr”. Nid oedd y Bedyddwyr Albanaidd yn grefydd boblogaidd yng Ngogledd Cymru erbyn hynny.
Erbyn y flwyddyn 1865 dim ond 3 aelod oedd yn aros i addoli yng Nghapel bach Tŷ Lon - Brawd a chwaer - William a Marsli Hughes - (dau onest a Duwiol yn ôl y son) a David Jones mab i'r Doctor David Thomas Jones, (Doctor Mynydd) yr herbalydd enwog arferai byw yn Hafod Esgob Nebo, neu Mynydd Llanllyfni fel y’i gelwid pryd hynny.
Penderfynodd John Roberts y byddai'n ddoeth i'r Bedyddwyr Albanaidd ymuno a'r Bedyddwyr Neilltuol yn y felin gerrig, ond fe gafodd gryn feirniadaeth am ei benderfyniad, ond ymuno ddaru nhw, ac aeth yr Eglwys o nerth i nerth.
Yr Annibynwyr yn Llanllyfni
Sefydlwyd achos yr Annibynwyr yn Llanllyfni gyda chymorth Y Parch. William Ambrose o Borthmadog, ac roedd gan yr aelodau cyntaf o’r Annibynwyr gytundeb i ddefnyddio Capel y Bedyddwyr yn y felin gerrig, ar yr amod bod y ddau gorff yn cyd-addoli pob rhyw fis neu ddau. Cyflwynwyd y bregeth gyntaf 12fed o Chwefror 1868 gan y Parch. John Davies, Nasareth.
Yn 1870 penderfynodd yr Annibynwyr i adeiladu Capel eu hunain yn Llanllyfni ac agorwyd Capel Moreia yn swyddogol yn 1871.
Derbyniodd John Roberts alwad oddi wrth Eglwys y Bedyddwyr yn Capel y Beirdd, a bu'n gweinidogaethu am flynyddoedd cyn symud i Eglwysi yn Llanaelhaearn a Phontllyfni . Yna symudodd o Lanllyfni i fyw yng nghartref ei wraig ar fferm yr Ynys Pontllyfni.
Mae nifer o aelodau Teulu’r Ynys wedi eu claddu yn y fynwent, a bu hanes ar led maen nhw oedd yn berchen y tir, ond nid oes tystiolaeth gadarn bod y tir ym meddiant y teulu erbyn heddiw. Bu farw Ellen ei wraig yn 1892, ac ar y garreg fedd fe’i disgrifir fel gwraig y Parch J. Roberts, Ynys, Clynnog, ond anffodus nid oes son am y man ble cadwyd ei gwr.
Bu farw'r Parch John R. Jones Ramoth yn 1872. Y gŵr oedd wedi bod mor allweddol wrth sefydlu'r Bedyddwyr Albanaidd yng Ngogledd Cymru ac yn sgil hynny'r Bedyddwyr bara Caws.
Cynhaliwyd cyfarfod yn y Groeslon, dydd Iau Hydref 19eg 1905 - Ble cytunwyd yn unfrydol i gasglu addewidion (gyda tharged o £30.00) ar yr amod bod bwrdd yn cael ei sefydlu i ofalu am hen fynwent Tŷ Lon.
'Roedd disgwyl am gefnogaeth sylweddol oddi wrth y teuluoedd hynny oedd ag anwyliaid wedi eu claddu yn y fynwent, er mwyn dod a'r achos i ben mewn modd teilwng. Gwelir beddi amlwg yn y fynwent gyda chyfeiriad Newbrough Street Caernarfon arnynt. Yr ysgrifennydd yn y cyfarfod hwnnw oedd William Williams, 7 Newbrough Street, Caernarfon.
Yn ôl cofnodion yn y swyddfa cofnodion cyhoeddus yng Nghaernarfon, nid oes un cyfraniad 'nag addewid wedi ei gofnodi, er i ewyllys yr hen ddoctor mynydd David Thomas Jones, Hafod Esgob, ddatgan fod arian wedi ei adael er mwyn gofalu am y fynwent. Mae copi swyddfa o’i ewyllys, oedd wedi ei brofi ym mis Mehefin 1888, yn darllen “There is a provision whereby the house occupied by the tenant Thomas Jones at Brynsisillt in Llanllyfni at the rent of £3.10 is to be paid to trustees, to be applied for from the time of death in keeping the grave of myself and family, and also the graveyard of Tynlon Baptist Chapel Llanllyfni aforesaid in good repair”. Erbyn heddiw tyfai goeden llwyfen sylweddol trwy’r rheiliau crand sy’n amgylchynu ei fedd, does neb yn gwybod i ble yr aeth yr arian hwnnw, a hyd heddiw ni all neb ddeud i sicrwydd pwy yw perchennog y fynwent.
Erbyn heddiw diolch i Menter Llyfni, cyfraniad oddi wrth Cyngor Cymuned Llanllyfni, ynghyd a gweithwyr cynllun troseddwyr Ifanc Gwynedd, mae’r hen fynwent wedi ei thacluso, a chyn bo hir (os cawn ddigon o wirfoddolwyr) bydd modd gweld manylion y cerrig beddau ar y wefan hon.
Gosodir carreg coffa, a manylion ble fydd yr allwedd ar gael ger y fynedfa.
Yn anffodus nid oes yswiriant cyhoeddus ar y tir oherwydd yr anwybodaeth ynglŷn â’r berchnogaeth, ond os yw unrhyw un angen mynediad am resymau dilys, AT RISG EI HUN, mae allwedd i’r giât ar gael wrth ffonio’r rhifau isod:
- 01286 881139
- 01286 881176
- 01286 880573
O.P. Huws, Mai 2013
Os oes angen mwy o wybodaeth, ffoniwch 01286 881176.
|
