Fynwent
Bara Chaws: Hanes yr Achos
Copi o sgwrs gan Cyng. O.P. Huws i glwb Pensiynwyr Llanllyfni
Erbyn heddiw ychydig iawn o bobol sydd yn sylweddoli fod y darn o dir blêr, wedi
ei guddio tu ôl i wal uchel, gyferbyn a Chapel Salem
yn Llanllyfni, wedi chwarae rhan bwysig mewn hanes
crefydd yn lleol. Dyma leoliad fynwent Bara Chaws.
‘Roedd Capel Ty’lon a’r fynwent yn ganolfan bwysig
iawn yn natblygiad y Bedyddwyr Albanaidd yng Ngogledd
Cymru.
Adeiladwyd Capel Ty'lon yn 1790 ac adnabuwyd y fynwent yn Fynwent Bara Caws.
Galwyd yr addolwyr yn Fedyddwyr “Bara Caws” a hynny
oherwydd yr arferiad o deithio o bell gan ddod a
bwyd gyda nhw i Capel i addoli.
Yn ôl cofiant y diweddar
John Roberts, Pontllyfni gan y Parch D. Davies (Dewi
Eden) a chyhoeddwyd yn 1909 mae o'n datgan “Yr oedd
i'r Bedyddwyr Albanaidd achos yn Llanllyfni: eu capel
a'u mynwent oedd mewn man hynod gyfleus o'r enw Ty'n
lon”. Dyma ddisgrifiad y diweddar Owen Davies Arthog
ohono: “Lle bach cyffyrddus iawn, a'i lawr o bridd
wedi ei orchuddio efo charped o wellt, gyda phlatiau
eirch yn addurno'r waliau.”
Credir fod achos y Bedyddwyr
wedi dechrau yn Llanllyfni ym 1787, ac yn ôl y son
roedd Capel Ty'n lon yn wreiddiol yn gapel y Bedyddwyr,
ond fe ddatblygodd i fod yn fan addoli pwysicach o
lawer wedi troi i fod yn Gapel i Fedyddwyr Albanaidd
yn dilyn rhwyg enfawr ym 1798.
Cyn diwedd y flwyddyn
1800 'roedd achos y Bedyddwyr wedi ei rannu yma yn
Llanllyfni a hefyd trwy'r rhan fwyaf o Ogledd Cymru,
a hynny oherwydd yr egwyddorion diwinyddol a arddelwyd
gan y Parch John Richard Jones, Ramoth, ym mhlwyf Llanfrothen.
'Roedd y Parch John R.
Jones yn ddyn dysgedig iawn, yn hyddysg mewn amrywiol
ieithoedd, yn bregethwr ac yn ddiwinydd rhagorol, ac
yn bleidiwr di-ildio i ryw osodiadau nad oedd ei oes
a'i enwad yn aeddfed i'w dderbyn. Cofleidiodd olyniadau
diwinydd Albanaidd o'r enw Andrew McClean.
Dygodd John Jones elfennau
anghydfod i mewn i'r Eglwysi, ac ymraniad a rhwygiadau
a ddilynodd. Gadawodd John Jones y Bedyddwyr am byth
i sefydlu'r “Bedyddwyr Albanaidd yng Ngwynedd” ym 1798
(er mae tystiolaeth i'r Bedyddwyr Albanaidd eisoes
fodoli mewn rhai mannau yn y Gogledd ychydig cyn hynny).
Erbyn 1807 roedd 350 o aelodau mewn llefydd fel Harlech,
Ffestiniog, a chyn belled a Rhosllannerchrugog a Glyn
Ceiriog, gyda John Jones yng ngofal y cyfan.
Yn Llanllyfni gorfodwyd
y lleiafrif, nad oeddynt yn cytuno gyda'r athroniaeth
newydd, ac a lynent wrth ddaliadau'r hen Fedyddwyr
i ymadael, gan gwrdd mewn tai ei gilydd am flynyddoedd
cyn adeiladu Capel newydd yn agos i'r pentref ar dir
yn Felingerrig. Hynny ym 1826 - er fe helaethwyd y
Capel yn 1858.
Datblygodd Capel bach
Tŷ Lon Llanllyfni yn galon i'r Bedyddwyr Albanaidd
ac yn ei anterth deuai'r saint i addoli yno o Harlech,
Penrhyndeudraeth, Blaenau Ffestiniog, Trefor, a Chaernarfon.
Yn cyrraedd yn y bore arhosant trwy'r dydd, a chaewyd
rhan o'r Capel i ffwrdd, er mwyn darparu lle iddynt
fwyta. Arferai cyfeillion a chymdogion cyfagos berwi
dwr iddynt gael te, gan hefyd ddarparu cyflenwad o
lestri addas.
Fe'i gelwid gan eu gelynion
yn Sandemaniaid oherwydd y tebygolrwydd yn nifer o'u
hymarferion i grefydd Robert Sandeman - nifer sylweddol
o flaenoriaid, Cymundeb pob Sabath, y wledd Cariad,
y gusan sanctaidd, a golchi traed a.y.b. Ond mi roedd
John Jones yn gwadu ac yn gwrthwynebu'r honiad yn ffyrnig,
gan ddadlau bod Robert Sandeman yn cefnogi bedyddio
plant, a hynny yn gwbl groes i'r Ysgrythur.
'Roedd yr achos yn Nhy'
lon Llanllyfni dan ofal Edmwnd Francis, Caernarfon
yn wreiddiol. Wedi ei farw bu Humphrey Humphreys yng
ngofal yr achos; brodor o Harlech oedd Humphrey, ond
symudodd i Gaernarfon. 'Roedd Harlech ac ardaloedd
eraill o Feirionydd yn cael eu disgrifio fel Jerwsalem
y Bedyddwyr Albanaidd yng Ngogledd Cymru yn y cyfnod
hwnnw.
Ond bu farw Humphrey Humphreys
yn ddyn lled ifanc, ac fe ddaeth pregethwr ifanc o'r
enw John Roberts o Ffestiniog, oedd hefyd yn saer maen,
i ofalu am yr Eglwys yn Llanllyfni.
Yn fuan ar ôl iddo symud fe briododd John Roberts gyda
Ellen Williams, merch David a Mary Williams, Fferm
yr Ynys, Pontllyfni. A dyna mae'n debyg cadarnhau'r
cysylltiad rhwng mynwent Bara caws a theulu'r Ynys,
gan fod teulu'r Ynys yn aelodau selog yn Nhy'n lon.
Ar ôl priodi aeth John Roberts a'i briod i gartrefu
yng Nghefnfaes yn, Llanllyfni.
Gwan iawn oedd yr achos
yn Nhy'n lon erbyn 1836, ac nid oedd y rhagolygon yn
dda.
gan fod yr Eglwys gan y Bedyddwyr Neilltuol yn yr Felingerrig
yn blodeuo a chryfhau dan weinidogaeth yr enwog Robert
Jones Llanllyfni. Dim ond 16 aelod oedd i achos y Bedyddwyr
Albanaidd yn Nhŷ Lon, Llanllyfni erbyn 1836, a'r rheswm
am hynny yn ôl John Jones ei hun oedd “Bod eu ffydd
yn llawer rhy syml, anghyffyrddus, a hunan wadol i
ennill llawer o ddilynwyr”. Doedd y Bedyddwyr Albanaidd
dim yn grefydd boblogaidd yng Ngogledd Cymru erbyn
hyn.
Erbyn y flwyddyn 1865
dim ond 3 aelod oedd yn aros i addoli yng Nghapel bach
Tŷ Lon - Brawd a chwaer - William a Marsli Hughes -
(dau onest a Duwiol yn ôl y son) a David Jones, mab
i'r Doctor David Thomas Jones, (Doctor Mynydd) yr herbalydd
enwog arferai byw yn Hafod Esgob Nebo, neu Mynydd Llanllyfni
fel y’i gelwid pryd hynny.
Penderfynodd John Roberts
y byddai'n ddoeth i'r Bedyddwyr Albanaidd ymuno a'r
Bedyddwyr Neilltuol yn yr Felingerrig, ac fe gafodd
gryn feirniadaeth am ei benderfyniad, ond ymuno ddaru
nhw, ac aeth yr Eglwys honno o nerth i nerth.
Yn ddiweddarach derbyniodd
John Roberts alwad oddi wrth Eglwys y Bedyddwyr yn
Capel y Beirdd, a bu'n gweinidogaethu am flynyddoedd
cyn symud i Eglwysi yn Llanaelhaearn a Phontllyfni.
Yna symudodd o Lanllyfni i fyw yng nghartref ei wraig
ar fferm yr Ynys Pontllyfni.
Mae nifer o aelodau Teulu’r
Ynys wedi eu claddu yn y fynwent, ac yn glir roedd
y teulu wedi chwarae rhan amlwg yng nghrefydd y Bedyddwyr
Bara Caws, roedd stori ar led mae nhw oedd yn berchen
ar dir y fynwent, ond yn anffodus nid oes tystiolaeth
gadarn bod y tir ym meddiant y teulu erbyn heddiw.
Bu farw'r Parch John R.
Jones, Ramoth yn 1872. Y gŵr oedd wedi bod mor allweddol
wrth sefydlu'r Bedyddwyr Albanaidd yng Ngogledd Cymru
ac yn sgil hynny Bedyddwyr bara Caws Llanllyfni.
Cynhaliwyd cyfarfod yn
y Groeslon, dydd iau Hydref 19eg 1905, ble cytunwyd
yn unfrydol i gasglu addewidion (gyda tharged o £30.00)
ar yr amod bod bwrdd yn cael ei sefydlu i ofalu am
hen fynwent Tŷ Lon. 'Roedd disgwyl am gefnogaeth sylweddol
oddi wrth y teuluoedd hynny oedd ag anwyliaid wedi
eu claddu yn y fynwent, er mwyn dod a'r achos i ben
mewn modd teilwng. Yr ysgrifennydd yn y cyfarfod hwnnw
oedd William Williams, 7 Newbrough Street, Caernarfon.
Mae nifer o feddi yn y fynwent gyda chyfeiriad Newbrough
Street Caernarfon arnynt.
Yn ôl cofnodion yn y swyddfa
cofnodion cyhoeddus yng Nghaernarfon, nid oes un cyfraniad,
'nag addewid wedi ei gofnodi, er i ewyllys yr hen ddoctor
mynydd David Thomas Jones, Hafod Esgob, ddatgan fod
arian wedi ei adael er mwyn gofalu am y fynwent. Mae
copi swyddfa o’i ewyllys, oedd wedi ei brofi ym mis
Mehefin 1888, yn darllen “There is a provision whereby
the house occupied by the tenant Thomas Jones at Brynsisillt
in Llanllyfni at the rent of £3.10 is to be paid to
trustees, to be applied for from the time of death
in keeping the grave of myself and family, and also
the graveyard of Tynlon Baptist Chapel Llanllyfni aforesaid
in good repair”.
Does neb yn gwybod i ble yr aeth yr arian hwnnw, a
hyd heddiw ni all neb ddeud i sicrwydd pwy yw perchennog
y fynwent.
Sefydlwyd achos yr Annibynwyr
yn Llanllyfni gyda chymorth Y Parch. William Ambrose
o Borthmadog, a 'roedd aelodau cyntaf yr Annibynwyr
a chytundeb i ddefnyddio Capel y Bedyddwyr yn y Felingerrig,
ar yr amod bod y ddau gorff yn cyd-addoli pob rhyw
fis neu ddau.
Cyflwynwyd y bregeth gyntaf
12fed o Chwefror 1868 gan y Parch. John Davies, Nasareth.
Yn 1870 penderfynodd yr Annibynwyr i adeiladu Capel
eu hunain yn Llanllyfni ac agorwyd Capel Moreia yn
swyddogol yn 1871.
O.P. Huws 07.05.2009 |
