Hanes byr Nebo a Nasareth
cyn 1821
Mae'n amlwg bod Ffordd Nasareth yn dyddio'n ôl
i oes cyn dyfodiad y Rhufeiniaid. Rhwng Nasareth a
Chwm Bran mae o leiaf 10 safle o gyfnod cyn hanes neu
Rufeinig - lle prysur yn ei gyfnod. Mae safleodd cyn
hanes eitha diddorol, hefyd, tua'r gogledd o Ros Las
tuag at Gwm Silyn.
Agorwyd y ffordd dyrpeg sy'n mynd o Lôn Bost Caernarfon - Pwllheli ger
Dolydd drwy Nasareth hyd at Lidiart Ysbyty yn 1810. Cwblhawyd y gwaith ar y
Cob ym Mhorthmadog yn 1811. Perchnogion y ffordd 1769 -1882 oedd Hen Gwmni
Tyrpeg Sir Gaernarfon. Oherwydd datblygiad y diwydiant llechi ym mlynyddoedd
cynnar y cyfnod hwn, gwnaeth y tyrpeg elw mawr; ond bu'n llai pwysig wedi dyfodiad
y rheilffordd (lein bach) o Nantlle i Harbwr Caernarfon yn 1828.
O gwmpas Nebo, ymddengys bod y rhan fwyaf o'r safleoedd
hynafol yn perthyn i gyfnod wedi'r Oesoedd Canol. Mae
cysylltiad amlwg rhyngddynt ag amaethyddiaeth, yn enwedig
gyrru'r anifeiliaid i'r mynydd-dir wedi Calan Mai ac
yna trigo mewn hafod, a throi yn ôl i'r hendre
cyn Calan Gaeaf.
'Dyw'r tir ddim mor ffrwythlon â'r tir is,
a phan oedd y boblogaeth ar gynnydd codid bythynnod
ar y tir diffaith. Mae tyddynnod bychain yn parhau
yma ond prin y medrai neb ennill bywoliaeth dda o'r
tir yn unig. Er enghraifft, ni wisgai plant y fro esgidiau
i fynd i'r ysgol Sul yn yr haf. Fel arfer, gweithiai'r
dynion a'r bechgyn yn y chwareli a byddent yn trin
y tir (palu, hyd yn oed) dan olau llusern. Gofalai'r
gwragedd am yr anifeiliaid, y cnydau a bron bopeth
arall.
Caewyd rhannau o Dîr Comin Mynydd Llanllyfni
drwy Ddeddf, sef y tirrannau gorllewinol Llyn Cwm Dulyn,
yn enwedig Rhos Las. Yr oedd hawl i blwyfolion dorri
mawn fel tanwydd ac i bori eu hanifeiliaid ar y comin.
Petasai'r comin yn llai, byddai pawb ar eu colled.
Ond i'r tlodion oedd yn byw ar y comin heb weithredoedd
eiddo, yr oedd y newid yn drychinebus. Cymaint oedd
y gwrthwynebiad i'r cynllun a chymaint o weithiau y
cafodd y tirfesurwyr eu bygwth nes yr anfonwyd milwyr
i gadw trefn yn 1817. Restiwyd nifer o'r trigolion.
Pasiwyd Deddf Cau Tir Comin (Nefyn, Pistyll, Carnguwch,
Llanaelhaearn, Clynnog a Llanllyfni) yn y Senedd 8
Mawrth1821.
Rhan o'r ddeddf hon oedd cydnabod y rhandiroedd oedd
wedi bodoli dan Gyfraith Lloegr, a hefyd rai o'r tyddynnod
a ddaeth i fodolaeth heb ganiatad neb. Mae'n debyg
bod rhai yn hafodydd unnos a godwyd dros nos yn ôl
Cyfraith Hywel Dda (sef, pan ddeuai criw o bobl leol
i gynorthwyo perthynas neu gyfaill i godi tŷ tywyrch
yn ystod y nos, a'i hawlio ynghyd â llain o dir,
fel hawl oesol. Wrth gwrs gwrthodwyd ceisiadau fel
hyn dan Gyfraith Y Brenin Siôr). Ond yn aml,
tueddai'r sawl oedd yn ffermio am y terfyn â'r
tir comin i greu caeau ychwanegol, e.e Llechfeddiannau
Henry Parry ac yn y blaen.
Hefyd, pennwyd ffyrdd a llwybrau sy'n dal o hyd, gan
gynnwys 'Public Turbary Roads' (o gyffordd yr hen ffordd
drwy Dalgarnedd ac yn troi i fyny ger Tal-y-maes tua
Chors y Brithdir a Chors-y-Llyn) er mwyn sicrhau mynediad
i 'Llanllyfni Fuel Grounds' lle arferai'r plwyfolion
dorri mawn. Cludid coed tân ar hyd y ffordd hon
o Lôn Dŵr i Bont Lloc. Weithiai, achosai
mawna anghydfodau mawr, a soniodd y Parchedig Robert
Jones am ei waith fel dyfarnwr, yn enwedig yn y Garn!
Trwy Ddeddf Cynghorau Sir 1888, mi ddaeth y gwaith
o gynnal a chadw'r ffyrdd yn rhan o ddyletswyddau cyngor
sir etholedig cyntaf Caernarfon a daeth y cyflenwad
dŵr newydd o Lyn Cwm Dulyn i Ddyffryn Nantlle
yn rhan o'i cyfrifoldebau hefyd.
Y darn olaf o'n tir comin ni ydy Cors-y-Llyn.
Fe'i cofrestrwyd fel Safle o Diddordeb Gwyddonol Arbennig,
ac yn awr, cyfrifoldeb Cyngor Plwyf Llanllyfni ydyw. |
