Hanes Dyffryn Nantlle

Hanes Hugh Hughes o Nasareth

Dyma ran o erthygl a ymddangosodd yn Ninnau, Papur Cymraeg i Ogledd America yn 1993, gan John A. Jones, a Joan L. Jones o Granville, Efrog Newydd. Ein diolch iddynt am ganiatau i ni gyhoeddi’r erthygl hon.

Mae John A. Jones yn rheolwr ar yr Amgueddfa Lechi yn Granville ac mae ganddo ddiddordeb mawr mewn cysylltiadau Cymreig sydd yn rhan o hanes chwareli Granville.

Dechreuodd y gwaith cynhyrchu llechi o ddifri yn 1850au.....gan ddenu llu o weithwyr o Gymru yn ystod y cyfnod 1853 i'r 1900au cynnar - mae cymaint o hanes amdanynt. Denodd y chwareli lawer o fewnfudwyr eraill hefyd, gan greu gymysgedd go iawm o ddiwylliannau. Am fwy o wybodaeth, ewch i www.slatevalleymuseum.org - mae'r wefan yn werth ei gweld.

Hugh W. Hughes; "Llechfrenin America"

Petaech yn cerdded trwy fynwent Elmwood yn Middle Granville, Efrog Newydd, busasai’n amhosib i chwi beidio sylwi ar gofgolofn anferth a fyddai’n addas i Frenin.

Fe'i cerfiwyd o garreg wenithfaen, a’i gosod mewn man amlwg iawn o’r fynwent, i gofio am Hugh W. Hughes, Y Llechfrenin o Nasareth ger Llanllyfni.

Dyma a barodd i'r Dr Arturo Roberts, golygydd papur newydd i Gymry Alltud, 'Ninnau' i ymweld â’r fynwent.

Parodd cwestiynau Arturo i Joan L. Jones fentro ymchwilio i gefndir gwrthrych y cerflun a adnabyddid fel ' The Slate King of America'.

Nid chyfyngwyd yr hanes i’r ardal leol, ond fe soniwyd amdano yn Americans from Wales gan Edward G. Hartman. Datgelodd yn 'The History of Washington County 1737 - 1878' - his shipments in 1876 were twenty three thousand squares of roofing - slate enough to be called the "Slate King!"

Ar y cerflun godidog a edrychai dros y dyffryn mae’r sgrifen yn cofnodi iddo gael ei eni ar Dachwedd 25ain 1836 "at Trion Pilyn, Plwyf Llanllyfni, Caernarfon, North Wales." (Tirion Pelyn, Nasareth yw’r cyfeiriad cywir!)

Yn llyfrgell Pember yn Granville mae ffeiliau’r papur lleol y Granville Sentinel ar ffurf microfilm. Ynddynt ceir y dyfyniad canlynol o golofnau Main Street gan Morris Rote-Rosen, a sgrifennodd lawer am bobol amlwg, a heb fod mor amlwg, o’r dyffryn llechi.

Roedd Hugh W. Hughes yn un o naw o blant, ac yn 21 oed pan gyrhaeddodd yr Unol Daleithiau. Nid oedd ganddo fwy na $5 o arian i’w enw, a theithiodd i Dolgeville, Wisconsin, ble cafodd waith yn y chwareli plwm.

Pan glywodd hanesion am y nifer cynyddol o Gymry oedd wedi ymfudo i Ddyffryn Mettowee, penderfynodd adael am y dwyrain. Yn 1859, cyrhaeddodd Scotch Hill, Fair Haven, Vermont. Roedd tynfa chwareli llechi yn gref i Gymro o Ddyffryn Nantlle, a chafodd waith yn Vermont. Yn ddiweddarch, gweithiodd yn Hampton, Efrog Newydd, ar ochr Efrog Newydd o’r Dyffryn Llechi fel yr adnabyddid yr ardal hon bellach.

Yn 1865, trwy fyw yn gynnil, llwyddodd i agor chwarel yn Fair Haven, Vermont. Gwerthodd chwarel Vermont ychydig flynyddoedd yn ddiweddarch, a gwnaeth elw o $400. Gyda’r arian hyn yn ddiogel, symudodd i Granville, Efrog Newydd, gan gymryd prydles ar chwarel yn Hampton, ychydig filltiroedd i’r gogledd o chwareli eraill Efrog Newydd. Profodd hyn yn gynllun llwyddiannus a phroffidiol, a buddsoddodd mewn chwarel arall ar eiddo Whiting ar draws ffin y dalaith yn Vermont.

Gwenai ffawd ar Hugh Hughes, ac agorodd chwareli eraill yn Pawlet, Vermont, gan werthu rhai chwareli eraill am elw sylweddol. Roedd yn berchen ar nifer o chwareli cynhyrchiol yn Granville, Efrog Newydd, ac yn Pawlet, Vermont. Enynnodd barch ac edmygedd, a datblygodd yn arweinydd yn y gymuned fusnes.

Prynodd y tŷ mwyaf godidog yn sir Granville. Safai ar safle'r llyfrgell ac Amgueddfa Pember presennol. Talodd $7,000 am ei dŷ, y pris mwyaf i'w dalu am dŷ yn yr ardal bryd hynny. Prynodd ddodrefn drudfawr, yn ogystal â darluniau, celfi addurniadol a dodrefn o Gymru. Datblygodd ei gartref i fod yn 'fan arddangos' i’r ardal gyfan.

Cynhyrchodd 43,000 o lechi yn ei chwareli ei hun, ac yn ogystal prynodd 14,000 o lechi gwyrdd gan chwareli eraill a 2,200 o lechi cochion.

Yn 1875, bu’n gymorth i sefydlu’r Granville National Bank, y banc cynta ym mhentre Granville. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, fe'i gwnaethpwyd yn llywydd y Banc, swydd a gyflawnodd hyd ei farwolaeth. Roedd yn arweinydd mewn gwleidyddiaeth lleol, ac yn aelod o’r ' Republican County Committee'. Roedd heyfd yn gyfarwyddwr y ' Salem National Bank' yn Salem, Efrog Newydd.

Ar ôl ei farw yn 1890, gadawodd stad werth $125,000 a pholisi yswiriant gwerth $15,000.

Yn ôl Mr. Rote-Rosen, roedd y ffortiwn y casglodd Hugh W. Hughes yn gamp rhyfeddol am ddau reswm.

Y rheswm cyntaf oedd fod y gost o gynhyrchu un llechen yn y 1800au ar gyfartaledd tua $2.00 gyda phris gwerthu ar gyfartaledd isel llechi gwyrdd rhwng $4.00 i $4.25 y llechen.

Yr ail reswm pam fod camp Hugh W. Hughes mor enfawr oedd na fu iddo erioed fynychu ysgol ddyddiol. Fe'i gorfodwyd i weithio am ei fywoliaeth, ac aeth trwy fywyd heb allu ysgrifennu mewn unrhyw iaith. Yn ôl yr hanes, dim ond arwyddo ei enw oedd o’n gallu wneud. Ond wedi dweud hyn, os nad oedd Hugh Hughes yn gallu 'sgrifennu, yn sicr roedd yn gallu cyfrif!

Os oes gan unrhyw ddarllennwr Lleu wybodaeth bellach am y gŵr hynod hwn o Nasareth, neu am ei deulu, cysyllter ag O.P Huws, Bryn Gwyn, Nasareth, Llanllyfni ar 01286 881176 os gwelwch yn dda.

Mae Dyffryn Nantlle yn ardal cloddio llechi draddodiadol, er bod y chwareli wedi cau erbyn hyn ac yn dal yn gadarnle o Gymreictod, efo cymunedau agos.

Gadawodd Hugh W. Hughes a channoedd o ddynion ifanc eraill y dyffryn yn ystod yr 19 ganrif er mwyn osgoi gweithio yn y chwareli llechi oedd yn eiddo i dirfeddianwyr ac ysbeilwyr cyfoethog o Saeson.

Anfonai rhieni eu plant i weithio yn y chwareli yn ifanc iawn, ac fel Hugh W. Hughes, yr unig addysg ar gael oedd yr ysgol Sul Gymraeg.

gan O.P Hughes