Cyflwyniad
i'r Ail Gainc
Tydi'r tudalennau canlynol ddim yn cynnwys y chwedl i gyd, mae rhaid i chi gael
copi o'r Mabinogi (heb ei dalfyrru os yn bosib, ond
does dim ots pa fersiwn), ac unrhyw fap modern o'r
ardaloedd dan sylw gan Ordnance Survey. Ond cofiwch,
cafodd y llyfr ei ysgrifennu yn Gymraeg Canol yn wreiddiol.
Felly, mae'r sillafu yn debyg o amrywio rhwng bob fersiwn
yn ôl dewis y golygydd.
Dydy ceinciau 1, 2, & 3
ddim yn cynnwys cymaint o enwau lleol ag sydd yn y
bedwaredd Gainc sydd wedi cael ei lleoli yn bennaf
yng Ngwynedd. Ond dydy hynny
ddim yn golygu bod yr ysgrifennwyr yn llai cyfarwydd
â lleoedd tu allan i Wynedd. Mae geiriau, priod-ddulliau
a seinio gan ysgrifennwyr oedd yn amlwg o Dde Cymru
yn nodweddu’r holl waith. Wedi’r cyfan, nid prif
nôd y cyfarwyddyd, ac wedyn yr ysgrifennwyr, oedd i
roi
disgrifiad manwl o dirwedd Cymru Gynt, ond yn hytrach
i ddweud y stori yn ei chrynswth.
Mae Pedair Cainc y Mabinogi’n gyfanwaith, nid pedair rhan ar wahan. Dim ond un
cymeriad - Pryderi - sy’n ymddangos ym mhob Cainc.
Ar adegau, mae’n nhw’n ymddangos fel straeon di-gyswllt,
gan fod, yn ôl nifer fawr o ysgolheigion, rhai o’r
chwedlau cyswllt wedi mynd ar goll dros y canrifoedd,
ond mae un thema’n uno’r holl waith sef buchedd Pryderi.
Er hynny, mae’n bosibl cael gwybodaeth ychwanegol am leoedd drwy edrych yn fanwl
ar enwau personol. Weithiau mae rhai o’r enwau’n ymddangos
yn afreal, gan fod y rhai iawn wedi eu hanghofio dros
y canrifoedd efallai. Felly mae’n debyg y creuwyd enwau
er mwyn disgrifio nodweddion a gwreiddiau’r cymeriad
e.e. “Pwyll” a “Pryderi”.
Yn yr un modd a’r bedwaredd Gainc, mae’n rhaid i ni feddwl am natur cymdeithas
yn yr Oesoedd Canol, a’u hagweddau nhw at yr oesoedd
a fu. Yn aml, brithwyd eu hanes cyfoes, a hynafol hefyd,
efo traddodiadau sydd, mae’n debyg, yn dyddio’n ôl
i’r oesoedd cynhanesyddol.
Gweld y Lleoliadau
Mae unrhyw fap modern
o’r ardaloedd dan sylw gan Arolwg Ordnans (Ordnance
Survey) yn addas. Ond y ffordd gorau i weld nhw i gyd
ar eich sgrîn heb dalu ydy agor tudalen ar wahan a
mynd i -
http://getamap.ordnancesurvey.co.uk/getamap/frames.htm 
Copiwch cyfeiriad map
O.S. (e.e. SH581312) i’r blwch chwilio ar y chwith. Yr Ail Gainc
'Bendigeidfran fab Llŷr,
a oedd frenin coronog ar Yr ynys hon (Ynys y Cedyrn,
sef Prydain), ac ardderchog (meddianwr) o goron Llundain.’
Bendigeidfran a Branwen
Bran yn yr enwau hyn yn
golygu “cigfran”, aderyn cysegr i’r Hen Geltiaid. Ond
yn yr ystyr cyffredin, mae’n
enw i sawl math o adar eithaf cyffredin – felly,
mae’n bosibl iddo ymddangos mewn nifer fawr o enwau
lleol heb unrhyw gysylltiad efo’r arwr Bran a’i
chwaer.
Eithr mae’n bosibl y ceir
enw personol Bran mewn sawl enwau lleoedd sydd yn adlewyrchu,
efallai,
pa mor gyffredin
oedd yr hen grefydd, ond heb gyfeirio’n uniongyrchol
efo’r chwedl hon.
Harlech (O.S. SH581312)
Harddlech. Lleoliad castell
Bendigeidfran Dyna’r graig lle codwyd y gastell bresennol
yn 1283. Ar lan y
môr oedd yn ystod y Canol Oesoedd. Ond erbyn hyn,
mae’r môr wedi cilio ac mae’n tua milltir i ffwrdd.
Llundain
Dyma’r sôn uniongyrchol
cyntaf yn y Mabinogi am le tu allan o Gymru, ac mae
o yma i bwysleisio pa mor
bwysig a ddaethai Llundain fel canolfan awdurdod
erbyn y cyfnod pan roddodd y Mabinogi ar glawr.
Ardudwy
»» Map o Brif Raniadau Cymru yn yr Oesoedd Canol  (249kb)
Iwerddon
Casgliad o deyrnasoedd
bychain wedi eu rheoli gan benaethiaid y llwythi a
dalent wrogaeth (weithiau!)
i Uchel-frenin
Iwerddon.
Matholwch
Efallai roedd o’n un o
benaethiaid y llwythi niferus - does neb o’r enw hwn
yn rhestrau hir Uchel-freninoedd
Iwerddon. Gweler - http://www.heraldry.ws/info/article12.html
Aberffraw (O.S. SH355689)
Un o Lysoedd Tywysogion Gwynedd yn y Canol Oesoedd.
Tal Ebolion
(Cantref) (Gweler fap y cantrefi )
Stori onomastig yw - mae
“Pen y cefnau” yn ystyr posibl yn hytrach nag
unrhyw beth am geffylau. Yn y dyddiau hyn, ni chai
briodasau ag estronwyr eu cymeradwyo yn y ddwy wlad
yn gyffredinol,
ac efallai
yn arbennig gan Efnisien ei hun. Gwrthwynebodd o
i’r priodas oherwydd gafodd o ddim ei ymgynghori amdano.
Fel
yn “Buchedd Sant Cadog”, llurgunwyd ceffylau’r lladron
(er mwyn tynnu sylw at y troseddwyr lle bynnag
yr aent) - felly, cymharwyd Matholwch â lleidr.
O achos gweithredoedd Efnisien, cafodd y Gwyddelod
y Pair Dadeni
fel iawndal. Yn y lle cyntaf, rhoddodd Llasar Llaes
Gyfnewid (gweler isod) y pair hud hwn i Fendigeidfran.
Llyn y Pair
Rhywle yn
Iwerddon, yn ôl Y Mabinogi.
Er bod enghreifftiau o’r
enw Llyn y Pair i’w gweld yng Nghymru, mae ganddyn
nhw esboniadau eraill. Dyma
ddwy enghraifft:
- Yn “Branwen, Daughter
of Llyr” (t.38) Ysgrifennodd Proinsias Mac Cana:
“Yn ôl William Owen Pughe (1759 -1835), ceir llyn o’r
enw Llyn Pair tua 3 milltir tu allan i Dywyn*, ac yr
afon gerllaw o’r enw Gwenwyn Meirch Gwyddno yn chwedl
Taliesin, oedd wrth iddo fo’n ysgrifennu’n cael ei
alw’n Afon Llyn y Pair.”
* Ger Aberdyfi, mae’n debyg.
Yn sicr, mae hyn yn cyfeirio
at Bair Ceridwen.
- Ar gyrion Fforest
Gwydr ger Betws y Coed ceir Mwynglawdd Melin Llyn
y Pair.
Ystyr y gair ‘Pair’, yn yr achos yma yw llestr a
ddefnyddir gan fwynwyr wrth doddi plwm a chopr.
Y Gwyddelod Yng Nghymru
Yn
ôl Charles Thomas, rheolai teulu yn Nyfed o dras
Gwyddelig tan yr 8fed ganrif. (Gweler www.islandguide.co.uk/history/ogham.htm )
Yn llawysgrifau Ammianus
Marcellinus ceir hanes cyrchoedd gan yn Gwyddelod a
ddechreuodd yn y cyfnod 360 -
367. Ond cafodd rhai ganiatâd i aros gan y Rhufeiniaid.
Llasar Llaes Gyfnewid
a’i wraig Cymidei Cymeinfoll
Mae’n bosibl y tarddodd
yr enw Llasar o’r Gwyddeleg “lassar” (fflam), a’r
gair “cyfnewid” yn dangos ei
fod o’n ryw fath o fasnachwr, efallai. Gwnaethon nhw ddianc o’r
Tŷ Haearn rhywle yn Iwerddon a symud i Gymru gyda chaniatâd
Bendigeidfran. Eu mab oedd un o’r Saith Marchog. Gwyddelod
oedden nhw ond yn sicr fe wnai Bendigeidfran ymddiried
ynddyn nhw.
Ond hefyd, mae’r enw Llasar
yn debyg iawn i’r gair Cymraeg “llasar” (maen lliw-glas
drudfawr) a ddaeth o’r gair Perseg lājward, drwy’r
Arabeg lāzaward, Yn Saesneg, mae’n adnabyddus dan ei
enw Lladin lapis lazuli neu fel azure o’r gair Ffrangeg
azur.
Dechreuodd y gwaith cloddio yn Sar-e-Sang dros 6,000
mlynedd yn ôl yng nghalchfaen Nyffryn Kokcha, (Talaith
Badakhshan, 38°0´ Gdd 71°0´ Dn, gogedd-dwyrain Affganistan).
Am ganrifoedd defnyddid llasar yn y Dwyrain Canol,
Dwyain Pell ac yn yr Aifft (e.e. daethpwyd o hyd
at engreifftiau ym medd Tutankhamun) ond Alexander
Fawr
(356 –323cc) oedd y cyntaf i anfon enghreifftiau
ohono yn ôl i Ewrop. Cedwyd lleoliad y mwynfeydd yn
gyfrinachol
am filoedd o flynyddoedd.
Gwnai’r meini newid dwylo
hyd at hanner cant o weithiau, hyd yn oed cyn cyrraedd
Ewrop. 
»» Gweler 'Llefydd a gafodd eu crybwyll yn
Nhrydedd Gainc y Mabinogi'
Cymidei Cymeinfoll
Mae’n ymddangos bod ei
henw wedi cael ei greu er mwyn ei disgrifio hi fel
“mam i fyddin”.
Aber Menai (O.S. SH440610)
Caer Saint (O.S. SH477627)
Er cyfeiriai’r hen gyfarwyddyd
at hen safle Rhufeinig Segontium, byddai’r rhai a roddodd
y chwedl ar glawr
yn ymwybodol iawn o gastell a thref Caernarfon
(tuag un cilometr i ffwrdd) a godwyd gan Edward 1af
er
mwyn gormesu’r Cymry. Ond yn eironig, Caernarfon
yw’r dref gymreiciaf ar ran iaith yng Nghymru erbyn
hyn. Edeirnion
(Gweler fap y cantrefi )
Bryn Seith
Marchawg (O.S. SJ076502)
Bryn Saith
Marchog - pentre bach yn Sir Dinbych (Cantref
Edeirnion). Mae hon yn
stori onomastig eto. Yn ôl
Ifor Williams, gallai “seith/saith” olygu “sant”,
weithiau, yn hytrach na’r rhif 7 mewn Cymraeg Canol;
ac efallai, mae “marchog” yn cyfeirio at gyn-yrfa
milwrol rywun fel Sant Derfel, Sant Sadwrn a.y.y.b.
Dwy
Afon
Lle mae
Môr Iwerddon rwan. Yn ôl Geiriadur
y Brifysgol:
Lli =1. fel llafn neu -
2. Dilyw
Archan =1. deisyfiad
Yn
ystod Oes y Mesolithig (erbyn tua 7,500 CC -
ar ôl Oes yr Ia diwethaf), dadmerodd
y rhewlifoedd enfawr
a gwahanwyd Iwerddon a Phrydain. Yn y mileniwn wedyn,
cododd lefel y môr yn gyflym iawn,gan wahanu Prydain
a'r Cyfandir. Rhywbryd, efallai, roedd dwy sianel
wrth i’r môr gilio.
Yng Nhgymru,
mae gynnon ni chwedlau am ‘Cantref y Gwaelod’
ym Mae Ceredigion;
Llys Helyg yn y môr ger
Pen y Gogarth
ayyb.. [Gweler hefyd chwedlau am Lyonesse rhwng
Ynysoedd Syllan a Chernyw; Ker Ys ar arfordir
deheuol Llydaw;
ac wrth gwrs Atlantis, rhywle ym myd y Groegiaid
Gynt, ayyb.] Ond yn arbennig, roedd
Sianel y Gogledd rhwng Iwerddon a’r Alban yn hynod
o gul. Mae chwedl Gwyddelig am y cewri Fionn mac Cumhail
(Finn Mac Cool) a Benandonner yn croesi’r môr rhwng
Gogledd Iwerddon a’r Alban yn hawdd. Oedd o’n hen,
hen gof gwerin ymhlith Cymry Ystrad Clud hefyd?
Afon Llinon
(yn Iwerddon) Afon Shannon
neu Afon Liffey?
- Ciliodd byddin Matholwch
i’r gorllewin, dros Afon Shannon oedd yn ffurfio’r
rhan fwyaf o’r ffin rhwng
Connacht a dwy dalaith eraill sef Meath a Munster.
Yr afon fwyaf yn Iwerddon ydy hi, yn ddwfn ac yn
llinell
amddiffynol da.
ond
- Roedd Afon Liffey yn
ffurfio rhan fer o’r ffin rhwng Meath a Leinster
yng nghyffiniau Dulyn. Mae’n ddiddorol nodi enw’r
Ddinas
yn Wyddeleg - Baile Átha Cliath (sef Tref Rhyd
y Clwydau), oherwydd yn Ail Gainc y Mabinogi, gosodwyd
clwydau
dros gefn Bendigeidfran er mwyn i’r fyddin croesi’r
afon. Efallai cafodd yr afonydd eu cymysgu - gan
gofio bod Cymry’r Canol Oesoedd yn debyg o fod
yn
fwy cyfarwydd
â Dulyn nag â Chonnacht.
Aber Alaw yn Nhalebolion
(O.S. SH301814)
Cliciwch yma i weld y map
Dyna lle glanodd y saith a oroesodd y rhyfel wrth ddychwelyd
i Gymru.
Glan
Alaw (Bedd Branwen) (O.S. SH361850)
Man claddu o’r Oes
Efydd. Mae cynhwysion y bedd i’w gweld yn Amgueddfa
Bangor neu ewch at: http://www.flickr.com/photos/bobbielise/3698468949/
Gwales (O.S. SM598093)
Ynys
21 erw, 10 milltir o arfordir Sir Benfro. Grassholme
ydy’r enw a roddwyd iddi gan y Llychlynwyr a ddefnyddid
yr ynys fel man cychwyn wrth iddyn nhw ddwyn cyrchoedd
ar Arfordir Prydain. Does neb eto wedi dod o hyd
at olion “neuadd fawr”. Mae rhai yn gweld cysylltiad
uniongyrchol
rhwng themau’r Ail Gainc â Sagas Ynys yr Iâ.
(yn ôl Geiriadur
y Brifysgol,
Gwales = cuddfan, noddfa)
Ble mae Llychlyn?
Er nad oes sôn
am Lychlyn yn uniongyrchol yn y Mabinogi, dyma
enghreifftiau sydd yn dangos pa
mor dryslyd
ydy enwau’r gwledydd hyd yn oed.
Llychlyn, yn y Gymraeg
fodern a Lochlann yn yr Wyddeleg fodern ydy
Scandinavia, Norwy yn arbennig. (Rhoddwyd
yr enw Lachlan ac enwau Albanaidd a Gwyddelig tebyg
yn gyntaf i ddisgynyddion y Llychlynwyr.)
Er, yn y Trioedd, ymosododd Macsen Wledig (Magnus
Maximus yn Lladin) ar Lychlyn, yn ôl dogfennau
Rhufeinig o’r
cyfnod, fe ddaeth yr un gŵr i gyfeiriad Rhufain
efo’i fyddin yn 383. Rhestrodd Rachel Bromwich
enghreifftiau
lu o gamgymeriadau fel hyn - awgrymodd mai Llydaw,
efallai, oedd yn fwy tebygol gan ei bod o leiaf
yn y cyfeiriad iawn.
Buasai’n hawdd
i bobl heb unrhyw wybodaeth ddibynadwy am ddaearyddiaeth
methu
â gwahaniaethu rhwng eu
gelyn - roedden nhw i gyd mor beryglys â’r Llychlynwyr.
Yn
y canrifoedd a ganlynodd, daeth mwy o ysbeilwyr
o Iwerddon i Gymru. Nid o dras Gwyddelig oeddynt
ond Llychlynwyr oedd erbyn hyn wedi ymsefydlu
yno, yn bennaf
yn Nulyn a phorthladdoedd eraill. I Gymry’r Canol
Oesoedd, Gwyddelod oedden nhw i gyd erbyn hyn! Cernyw
Gwlad geltaidd, fel Cymru.
(Am ragor o wybodaeth gweler Y Gainc Cyntaf) Aber Henfelen
Môr Hafren.
Gwynfryn (O.S.
TQ336805)
(Yn Llundain)
- lle saif Twr Llundain rwan.
Yn y cyd-destun yma
unwaith eto, mae “gwyn” yn golygu cysegr yn hytrach
na’r lliw.
Caswallon
Cassivellaunus yn Lladin. Brenin y Catuvellauni (yn Ne-ddwyrain
Lloegr erbyn hyn) a wnaeth wrthsefyll yn llwyddiannus
ail
ymosodiad Julius Caesar yn 54 C.C. (Cyhuddodd y Rhufeiniaid
Gaswallon o roi cymorth i wrthryfelwyr yn Nalaith
Gâl - ond roedden nhw’n awyddus iawn i gael holl gyfoeth
Prydain hefyd. Yr arweinydd mwyaf pwerus ym Mhrydain
oedd Caswallon; felly, roedd ganddo lawer o wrthwynebwyr
yn yr ynys hon, yn arbennig y rhai a thrigai ymhell
o’r de-ddwyrain. Er hynny, prin oedd y cefnogaeth
a
chafodd y Rhufeiniaid gan lwythi eraill.)
Ceir yr
enw yn y 3ydd Gainc, yn Lludd a Llefelys ac yn nifer
o’r Trioedd. Yn ôl rhai, mae’r enw yn
y Trioedd
yn cyfeirio at ramant canol-oesol sydd bellach
ar goll, am unigolyn arall o’r un enw, mae’n bosibl. Pum Talaith Iwerddon
Connacht / Connaught, Midhe / Meath,
Laighin / Leinster, Mumha / Munster & Uladh / Ulster. (Gweler y map isod).
Y dyddiau hyn, ceir pedair talaith - mae Laighin / Leinster yn gynnwys Midhe
/ Meath rwan.
YMWADIAD PWYSIG: ER GWYBODAETH YN UNIG Y DARPERIR
Y MANYLION HYN AM LEOLIADAU. OS NAD OES LLWYBRAU
CYHOEDDUS
YN
ARWAIN ATYNT, NI DDYLAI NEB YMWELD Â'R SAFLEOEDD
HEB GANIATÂD.
|
